Morozewicz Józef Marian (1865–1941), mineralog i petrograf, profesor UJ, dyrektor Państwowego Instytutu Geologicznego. Ur. 27 III w Rzędzianach w ziemi łomżyńskiej, w rodzinie ziemiańskiej, był synem Augusta i Weroniki z Puchalskich. Wcześnie stracił rodziców. Do gimnazjum klasycznego uczęszczał w Łomży w l. 1874–84, po czym wstąpił na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniw. Warsz. Początkowo studiował botanikę, a następnie mineralogię i petrografię u prof. A. Lagorio. Studia ukończył w r. 1889, uzyskując stopień kandydata nauk i złoty medal za rozprawę Opis mikroskopowo-petrograficzny niektórych skał wybuchowych wołyńskich i granitów tatrzańskich (W. 1889). W l. 1889–92 był stypendystą przy katedrze mineralogii Uniw. Warsz., a następnie do r. 1897 kustoszem Gabinetu Mineralogicznego tamże. W l. 1891–5 prowadził, korzystając z dogodnych warunków w hucie szkła na Targówku w Warszawie, studia syntetyczne nad tworzeniem się skał i minerałów w warunkach laboratoryjnych. Prace te przyniosły mu światowy rozgłos, gdyż otrzymał on po raz pierwszy doświadczalnie skały: bazalt nefelinowy, haüdynowy i melitowy, liparyt, a także minerały: korund, sylimanit, kordieryt, ensatyt, augit, haüdyn i sodalit. Jednym z nowych minerałów otrzymany w procesie syntezy nazwał lagoriolitem.
Jako delegat Uniw. Warsz. wyjechał M. w r. 1894 do Zurychu na Międzynarodowy Kongres Geologiczny, gdzie poznał wicedyrektora Komitetu Geologicznego w Petersburgu F. N. Czernyszewa. Został przez niego zaangażowany na członka geologicznej ekspedycji na Nową Ziemię, która odbyła się w r. 1895. Po powrocie do Warszawy został przez A. Apuchtina przeniesiony do Petersburga. Dzięki poparciu Czernyszewa został tamże geologiem Komitetu Geologicznego i na tym stanowisku pracował w l. 1897–1904. Z ramienia tej instytucji prowadził badania geologiczne wzdłuż linii kolejowej Ekaterynienburg–Czelabińsk oraz petrograficzne i mineralogiczne w Magnitnej Górze na Uralu, a także na tzw. płycie nadazowskiej. Na Uralu odkrył nowy typ skały, którą nazwał kasztynitem (uzyskał ją także w warunkach laboratoryjnych). Natomiast na płycie nadazowskiej wyróżnił inny typ skały zwany mariupolitem (odmiana sjenitów) oraz minerały fluorotaramit i taramit. Szerszy opis tych skał i minerałów zamieścił w pracy Mariupolit i jego krewniaki (W. 1929). W r. 1901 wyjeżdżał M. w celach naukowych do Niemiec i Austrii. W r. 1903 odbył wyprawę badawczą na Wyspy Komandorskie na Dalekim Wschodzie. Wyniki tej wyprawy zostały opublikowane m. in. w monografii Komandory – studium geograficzno-przyrodnicze (W. 1925). Zajmował się tam głównie genezą miedzi rodzimej, wykazując pokrewieństwo genetyczne jej złóż ze złożami amerykańskimi. Opisał ponadto nowy minerał – stelleryt. Wracając z Komandorów zatrzymał się na Sachalinie, przyczyniając się do uwolnienia z zesłania Bronisława Piłsudskiego. Za prace naukowe prowadzone w Rosji M. został w r. 1901 odznaczony Orderem Św. Anny 3 kl. i tytułem radcy stanu, a w r. n. Orderem Św. Stanisława II kl. W r. 1903 został członkiem Cesarskiego Rosyjskiego Tow. Mineralogicznego, w r. 1904 Wiedeńskiego Tow. Mineralogicznego.
Dn. 30 IX 1904 objął M. po złożeniu przysięgi kierownictwo Zakładu Mineralogicznego UJ. Dn. 1 X 1905 został profesorem zwycz. Na nowym stanowisku rozpoczął na większą skalę pracę dydaktyczną oraz organizacyjną. W r. 1905 odnowił gmach Collegium Maius (siedzibę Zakładu), a w r. 1910 nadbudował piętro (w ostatnich latach zniesione). W klatce schodowej Collegium wbudował także piec do prac nad syntezami minerałów i skał. M. rozwinął w Krakowie przede wszystkim ożywioną działalność pedagogiczną. Miał wielu wybitnych uczniów, którzy przyczynili się wydatnie do rozwoju petrografii i mineralogii w Polsce: Władysława Pawlicę, Stanisława Małkowskiego, Stefana Kreutza, Zygmunta Rozena, Edwarda Walerego Jaczewskiego, Czesława Kuźniara, Pawła Radziszewskiego. Prowadził także badania oparte na materiałach z wypraw badawczych (opisał nowy minerał zwany bekelitem), z terenów Kongresówki (opisał minerał zwany lublinit), okolic Krakowa (opis minerału zwanego haczetynem). Prowadził studia w Tatrach, czego wynikiem była rozprawa Granit tatrzański i problem jego użyteczności (Lw. 1914). W r. 1902 (13 V) został członkiem korespondentem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego AU, a w r. 1918 (17 V) członkiem czynnym PAU; był prezesem Krakowskiego Oddziału Polskiego Tow. Przyrodniczego im. Kopernika (1910) i członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego (1917). UJ przyznał mu doktorat honorowy (1910). W l. 1913–21 M. był przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Akademii Górniczej w Krakowie.
W okresie pierwszej wojny światowej M. przewodniczył Komitetowi Naukowemu z ramienia rządu austriackiego, którego zadaniem było otoczenie opieką zakładów przemysłowych (górniczych i hutniczych) i naukowych na terenach Kongresówki. Pod koniec wojny powierzono M-owi organizację Państwowego Instytutu Geologicznego z siedzibą w Warszawie. Czynności organizacyjne tamże skłoniły go do rezygnacji z dn. 1 XI 1919 z pracy na UJ. Po przeniesieniu się do Warszawy zrazu jako organizator Instytutu, a od 1 VI 1921 jako dyrektor, kierował instytucją do 31 I 1937. W l. 1930–3 był delegatem PAU na ośrodek naukowy warszawski, w l. 1931–9 był wicedyrektorem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego; otrzymał doktorat honorowy Politechniki Warszawskiej (1932). Na nowym stanowisku był mniej czynny naukowo. Opisał jednak nowe minerały: lubeckit, staszicyt, miedziankit, grodnolit i bardolit. Odbył także liczne podróże naukowe. Był m. in. w Belgii (1922), Finlandii (1924), Hiszpanii (1924), Afryce Południowej (1929), Związku Radzieckim (1932), Stanach Zjednoczonych (1933), Szwajcarii i Wielkiej Brytanii (1935). Był członkiem honorowym Tow. Muzeum Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego w Zakopanem (1922), członkiem dożywotnim Kasy im. Mianowskiego (1926), członkiem honorowym Rumuńskiej Akademii Nauk (1928), członkiem Belgijskiego Tow. Geologicznego (1932). W l. 1928–31 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody, a jednocześnie przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Ligi Ochrony Przyrody (1928). Przyczynił się do uznania Groty Kryształowej w kopalni w Wieliczce za rezerwat przyrody. Zorganizował pierwszą wystawę geologiczną Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem (1888).
M. publikował liczne artykuły popularnonaukowe, zwłaszcza w warszawskim „Wszechświecie”. Ponadto tłumaczył, bądź redagował wiele podręczników obcych wydawanych w języku polskim. Do nich należy m.in. przekład A. Geike podręcznika „Geografia fizyczna” (1896 i 1906), G. Tschermaka „Podręcznik mineralogii” (1900), G. Tschermaka i F. Beckego „Podręcznik mineralogii” (1931) – wspólnie z T. Wojną, M. Neumayra „Dzieje Ziemi” (1906 i 1912), M. Rosenbuscha „Zasady nauki o skałach” (1937). Uczestniczył także jako autor w wydaniu „Poradnika dla samouków”, zwłaszcza t. 5 pt. Petrografia i mineralogia (W. 1925). Z dn. 31 I 1937 został przeniesiony na emeryturę. W r. 1938 wydał w Warszawie autobiografię pt. Życie Polaka w zaborach i odzyskanej ojczyźnie (1865–1937). M. zmarł w Warszawie 12 VI 1941. Odznaczony był Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1924) i in.
M. ożeniony był z Walentyną z Kruszewskich, z którą miał córkę Zofię (28 X 1898 – 19 III 1963), zamężną Różycką.
Tablica pamiątkowa w gmachu Instytutu Geologicznego w W.; – Fleszarowa, Bibliogr. geol. cz. 1 t. I z. 2 s. 93–108, cz. II z. 1 s. 266–72 i Czarniecki S., Martini Z., Uzupełnienia, s. 114; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz. (PWN); Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol., s. 314–15; Zieliński, Mały słownik pionierów, s. 314–15; Życiorysy profesorów i asystentów AGH, Kr. 1965 s. 151–4 (fot.); Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU, s. 96; – Bezborodov M. A., Zunina L. A., Značenie eksperimentalnych issledovanij J. A. Morozewiča dla chimii i technologii silikatov, „Priroda” (Moskwa) 1951 nr 7 s. 73–5; Białas S., Szybiński A., Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie w latach 1919–1959, Kr. 1959 s. 26–51; Czarniecki S., Zarys geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kr. 1964 s. 120–1; Gaweł A., Działalność J. M-a w Polsce po r. 1905, w: Historia rosyjsko-polskich kontaktów w dziedzinie geologii i geografii, W. 1969 s. 24–5; tenże, Rocznice Zakładu Mineralogicznego UJ, „Wszechświat” (Kr.) 1955 z. 4 s. 131–2; I. Morozevič, „Ježegodnik po geologii i mineralogii Rossii” (Nowo-Aleksandria [Puławy]) T. 8: 1905 nr 5 s. 149; J. Morozewicz, „Prace Inst. Geol.” (W.) T. 30: 1960 cz. 1 s. 457–8 (fot.); J. M. Morozewicz, „Roczn. AU”, Kr. 1903 s. 48–9; J. M. Morozewicz, „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” T. 10: 1918 s. 77–9; Kardymowicz I., Uroczysty obchód 100-lecia urodzin J. M-a, „Przegl. Geol.” R. 17: 1966 nr 6, 3. okładka; [Krajewski S.] S. K., J. Morozewicz, „Przegl. Geol.” (W.) R. 16: 1965 nr 5 s. 232; Kreutz S., Kilka dat historii katedry i Zakładu Mineralogicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, „Wiad. Muz. Ziemi” (W.) T. 4: 1949 s. 282–4; Leńkowa A., Dzieje Ligi Ochrony Przyrody w Polsce, W. 1968 s. 25–32; Łaszkiewicz A., J. Morozewicz, „Biul. Inst. Geol.” (W.) Nr 197: 1967 s. 7–16 (fot.); Małkowski S., J. Morozewicz 1865–1941, „Roczn. Pol. Tow. Geol.” (Kr.) T. 19: 1950 s. 136–55 (fot.); tenże, J. Morozewicz (1865–1941), „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 31/38: 1954 s. 226–9; tenże, J. Morozewicz. W dziesięciolecie zgonu 1941–1951, „Wiad. Muz. Ziemi” T. 6: 1952 s. 1–56 (fot.); tenże, Polscy badacze Ziemi w przeszłości, „Prace Muz. Ziemi” Nr 18 cz. II: 1971 s. 110; Maślankiewicz K., Polscy badacze Wysp Komandorskich, „Monografie z Dziej. Nauki i Techn.” (Wr.) T. 82: 1972 s. 203–18; Pamięci zmarłych członków PAU, „Roczn. PAU” 1946 s. 94–5; Spencer L. J., Morozewicz, „Mineralogical Magazin” 1947 s. 210–1; Szafer W., Zarys historii ochrony przyrody w Polsce, w: Ochrona przyrody i jej zasobów, Kr. 1965 I 121; – Listy Zygmunta Weyberga do J. M-a z lat 1904–1905, Wyd. A. Gaweł, „Prace Muz. Ziemi” (W.) Nr 15 cz. I: 1970 s. 157–67; – B. Jag.: rkp. 8495 II k. 14; – Wspomnienie o ojcu napisane przez córkę Zofię Różycką (rkp. z r. 1947).
Zbigniew J. Wójcik